काठमाडौं, मंसिर २

नेपाललाई बालश्रममुक्त देश घोषणा गरिएको छ । बालश्रम गराउने जोकोहीलाई कडा कारबाही हुने हाम्रो कानूनमा व्यवस्था छ । सरकारले १८ वर्षमुनि बालबालिकालाई जोखिमपूर्ण श्रमलाई लगाउन नपाउने भन्दै कानून निर्माण गरेको छ । विडम्बना, हामी कहाँ अहिले पनि बालश्रम कायमै छ । सरकार कानून बनाउँछ, तर अनुगमन गर्दैन । अनि कसरी नेपाल बालश्रममुक्त राष्ट्र भयो ? काठमाडौं नेपालको राजधानी हो । अन्य जिल्लाभन्दा विकास निर्माणसँगै शिक्षा, स्वास्थ्य, सचेतनाको हिसाबले काठमाडौंलाई अघि मानिने गरिएको छ । दुर्भाग्यको कुरा के छ भने राजधानीमै बालश्रम भइरहेको छ ।
अहिले उपत्यकासहित देशभर नै उमेर नपुगेका बालबालिकालाई जोखिमपूर्ण श्रममा लगाएको भेटिन्छ । हुने खानेहरुले गरिब, निमुखाका छोराछोरीहरुलाई खानाकै घरमा दिनभर काम लगाउँछन् । काम नगरेमा कुटपिटसँगै विभिन्न यातना दिइन्छ । यतिसम्म कि बेसाहारा बालबालिकालाई पाल्ने आश्वासनमा आफ्नो घरमा दिनरात काममा लगाइन्छ ।
बालिका, किशोरी भएमा त यौनधन्दा समेत लगाएको पाइन्छ । अनि गर्न नमानेमा घरमै बन्धकी बनाएर राख्ने, मानसिक र शारीरिक यातना दिनेजस्ता कार्य गरिन्छ । अहिले पनि होटल, रेस्टुरेन्ट, गेस्ट हाउस, यातायात क्षेत्रलगायतमा ६ वर्षदेखि १८ वर्ष नपुगेका बालबालिका काम गरिरहेको भेटिन्छन् ।
त्यो पनि बिहान–बेलुकाकै खानाको भरमा । गरिबका छोराछोरी आफ्नो पेट पाल्नकै निम्ति दिनरात नभनी सानै उमेरमा काम गर्न बाध्य भएका छन् । अनि कहाँ छ सरकार ? सरकार हरेक निःशुल्क शिक्षाको रटान लगाउँछ । तर, हामी कहाँ बालबालिका विद्यालयमा कम होटल, रेस्टुरेन्टमा बढी फेला पर्छन् ।

सानै उमेरमा काम गर्ने रहर कसैमा हुदैँन । यद्यपि, बाध्यता परेपछि के गर्नु ? आमाबुबा नभएपछि वा गरिबीका कारण उमेर नपुग्दै बालबालिकाहरु श्रमिक बन्ने गरेका छन् । अनि उनीहरुको मजबुरीको फाइदा सीमित व्यक्तिहरु उठाउँछन् । उद्योग, कलकारखानामा अहिले पनि दश वर्ष समेत नपुगेका बालबालिका काम गरेको भेटिन्छन् । ठुलो मान्छेले बोक्न नसक्ने बारी उनीहरु बोक्छन् । पसिना निकालेर दिनरात नै काम गर्छन् । तर, उनीहरुलाई नै साहुले शोषण गर्छन् । दिनरात काम लगाएपनि तलब गर्दैनन् । साहुविरुद्ध बोलेमा फेरि काम नै गुम्ने डर उनीहरुलाई हुन्छ । अहिले उपत्यकाका धेरै घरहरुमा बालबालिकाहरु नै श्रममा भेटिन्छन् । यहाँका घरधनीहरुले गाउँका गरिब परिवारका छोराछोरी आफ्नो घर ल्याएर दिनरात काममा लगाएको छ ।

घरधनीका छोराछोरीहरु महँगा बोर्डिङ स्कुल जान्छन् । अनि गरिबलाई छोराछोरीलाई भने तिनका बालबच्चाको झोला बोक्न लगाइन्छ । भाँडा माझ्नेदेखि घर सफा गर्ने, पुछ्ने, लुगा धुने, खाना पकाउने सबै काम लगाइन्छ । उनीहरुलाई शिक्षा दिइदैँन । न त तलब नै दिइन्छ । बिहान–बेलुकाको भातकै भरमा दिनरात काममा खटाइन्छ । यतिसम्म कि आफु कुकुर पाल्छन् । अनि दिसापिसाब सोहर्न भने त्यो बालबालिकालाई लगाउँछन् । यता, उमेर पुगेका महिला तथा बुढाबुढीलाई समेत मासिक तीन हजारदेखि पाँच हजार रुपैयाँ तलबमा दिनभर काम लगाइन्छ । न खाना दिइन्छ न बस्न नै । अनि काम चाँहि थोरै तलबमा लगाउनु लगाइन्छ । आफ्नो भित्री कपडा समेत धुन लगाउँछन् । आफुले खाएको भाडा, लगाएको कपडा धुदैँनन् । आफुले फोहोर पारेको शौचालय आफैं सफा गर्न सक्दैनन् । तर, शनिबार चाँहि कुचो बोकेर, हातमा पन्जा, मुखमा मास्क अनि टाउकोमा क्याप लगाएर नदीनाला र बाटो सफा गर्न निस्किछन् । त्यो पनि जनताले तिरेको करबाट किनिएको । आफ्नो घर सफा गर्न नसक्नेले नदीनाला र बाटो सफा गरेको सुहाउँछ ? यहाँसम्म कि सामान खरिदमा पनि भ्रष्टाचार गरिन्छ । एक सयको कुचो किनेर पाँच सयको बिल बनाउँछन् । सरसफाई गर्न आवश्यक हरेक सामग्रीमा कमिशन खान्छन् । अनि आफ्नो घरतिर लैजान्छन् । सफा गर्ने नाममा चर्चामा आउने काम मात्र गरिन्छ ।

कुचो बोकेर फोटो खिचेर फेसबुकमा हालिन्छ । अनि सरसफाई कार्यक्रम लेखिन्छ । यस्ता पनि व्यक्ति हुन्छन् है ? देखाउने दाँत एउटा, चपाउने दाँत अर्को । आफ्नो घरमा बालश्रम, श्रम शोषण गरिन्छ । अनि बाहिर आएर देशको सेवा गरेको देखाइन्छ । नौंटकी पनि कति जानेको होला । फेरि अघिपछि आफ्नो घरको फोहोर बाटोमा ल्याएर फाल्छन् ।
घरको छतमा ठुल्ठुला गमला राख्छन् । तर, त्यो गमला खसेमा बाटोमा हिँड्ने मानिस घाइते हुन्छन् भनेर सोच्दैनन् । वर्षा भएपछि छतमा जमेको पानी माथिबाटै फालिन्छ । त्यसबाट बाटोमा हिँड्ने मानिसलाई समस्या हुन्छ भनेर सोच्दैनन् । २०७० जेठ ५ गतेदेखि बागमती नदी सरसफाई अभियान सञ्चालन भइरहेको छ । यसबीचमा सरसफाईको नाममा जनताले तिरेको अर्बौ रकम सकिएको छ । तर, बागमती पहिल्यैभन्दा झन फोहोर र दुर्गन्धित बनेको छ । घुम्न हिँडेझैं चिटिक्क परेर उपत्यकाका हुनेखानेहरु हरेक शनिबार बागमती पुग्ने गरेका छन् । तैपनि सरसफाई गर्न । उनीहरु दिनभर सफाईको नाममा एकअर्काको फोटो खिच्छन् अनि फेसबुकमा हाल्छन् ।

अनि यस्तो पाराले पनि बागमती सरसफाई हुन्छ ? यीनीहरुले गरिब, निमुखालाई त ठगी नै रहेका छन् तर जनताले रगतपसिना बगाई कमाएर तिरेको करमा पनि मोजमस्ती गरिरहेका छन् । अझ सरकार पनि यस्तालाई नै सम्मान गर्छ । अहिले पनि शोषक, सामन्तीहरुले गरिब, अशिक्षितलाई शोषण र ठग्न छोडेका छन् । सेवा गर्ने नाममा उनीहरुको भ्रष्टाचार जारी नै छ । अहिले उपत्यकाभित्र तथा बाहिरी जिल्लाका घरधनीहरुको सम्पत्ति छानबिन गरेमा प्रायजसो भ्रष्टाचारी भेटिन्छन् । उनीहरु लुटेका छन् । सोझासाझा जनता र राज्य दुवैलाई । गरिबका छोराछोरीलाई श्रम शोषण गरेका छन् । जनताबाट चर्को भाडा असुलेका छन् अनि राज्यलाई राजस्व छलेका छन् ।

गरिबका छोराछोरीलाई पढाउने प्रलोभनमा ल्याएर दिनरात खाना समेत खान नदिई काम लगाउँछन् । अनि आफु चाँहि मोटाएर हात्ती जत्रो भएपछि बिहान मर्निङ वाकमा हिँड्छन् । यहाँ राजनीतिक दलका नेतादेखि कार्यकर्ता, सरकारी कर्मचारीहरुले समेत यस्तो गरिरहेको भेटिन्छ । गरिब, निमुखाका बालबच्चालाई पढाइदिने नाममा दिनरात काम दलाएका छन् । फेरि यीनीहरु नै बालश्रम, श्रम शोषणविरुद्ध लामो चौडा भाषण ठोक्छन् । सरकारले यस्ता व्यक्तिलाई कानूनी कारबाही गर्नुपर्छ । बालश्रममुक्त राष्ट्र घोषणा मात्र गर्ने होइन, कार्यान्वयन पनि गर्ने हो । गरिबको रगतपसिनामा कसैलाई पनि मोजमस्ती गर्ने अधिकार छैन । यस्ता शोषक, सामान्तीहरुलाई जेल कोच्न अब ढिलो गर्नुहुन्न ।
रुषा थापा
भक्तपुर